Fort 52a Jugowice

Opis:

Informacje:

Fort 52a Jugowice / Gz. Jugowice (pośredni, pancerny obrony bliskiej) powstał w latach 1897-98. W obecnych czasach niepoprawnie nazywany również Łapianka. Wzmacniał obronę południowej flanki twierdzy, umożliwiając panowanie nad traktem wiedeńskim (dzisiejsza ulica Zakopiańska). Układ fortu jest typowy, ale dostosowany do położenia i funkcji jaką pełnił. Miał półkolisty narys, fosę o stoku spłaszczonym od czoła i barków, zaś fosę o profilu pełnym jedynie od strony szyjowej. Broniona była z półkolistej bastei obrony zapola. Centralne położenie zajmował plac broni zamknięty od czoła elewacją korpusu koszarowo-bojowego i otoczony wałem z pozycjami strzeleckimi dla piechoty, połączonymi funkcjonalnie z galerią strzelecką na budynku, przewidzianą do nadbudowania worami z piaskiem z wstawionymi pancernymi tarczami. Jedyny wjazd prowadzi od strony północnej z dawnej drogi rokadowej odchodzącej od traktu wiedeńskiego, a broniła go kaponiera obrony wjazdu. Piętrowy ceglano-betonowy blok koszarowo-bojowy broniony był prostokątną kaponierą zapola usytuowaną asymetrycznie przed załamaniem budynku. Na niej umieszczono obrotową wieżę obserwacyjną, sygnowaną numerem B31. Budynek nakryty jest stalobetonowym stropodachem. Główne uzbrojenie fortu stanowiły cztery wieże (tzw. lawety) pancerne z 8 cm armatami M.94 usytuowane we wschodniej i środkowej partii budynku koszarowo-bojowego. Dwie wieże środkowe umieszczone były tuż za załamaniem budynku i przewidziane były do ognia bocznego na przedpole fortu 52 Borek. Posadowione są na piętrowym korpusie budynku. Dwie wieże po stronie wschodniej, wstrzelane wprost w trakt wiedeński posadowione są bezpośrednio na fundamentach w poziomie piętra, ponieważ budynek ma tutaj tylko jedną kondygnację. W poziomie parteru znajdują się zewnętrzne schody na wał, przebudowane w okresie powojennym. Na piętrze pomiędzy wieżami znajdowały się schrony pogotowia dla artylerii, a po bokach magazyny amunicyjne. Wieże wykonane w zakładach Emila Skody w Pilźnie reprezentowały typ tzw. lawety pancernej. Na nieruchomym pancernym przedpancerzu obracała się na łożu kulowym ruchoma staliwna czasza, napędzana przekładniowym mechanizmem ręcznym. Lufa armaty podwieszona była bezpośrednio do czaszy za pomocą czopów. Nie stała na obrotowej podłodze, jak w wieżach pancernych starszej konstrukcji. Ta właśnie cecha konstrukcji decydowała o rozróżnieniu wież od lawet pancernych. Dojścia do wież osłabiały konstrukcję stropu, dlatego zastosowano tam staliwne sklepienia pancerne, należące wraz z czaszami, podstawami i przedpancerzami do jednego zestawu produkcyjnego i opatrzone były identycznym numerem (w tym przypadku były to numery od S53 do S56). Izby oficerskie położone były centralnie, zaś izby żołnierskie z kazamatami pogotowia piechoty usytuowane były w każdym skrzydle. Na końcach skrzydeł zlokalizowano klatki schodowe ze studniami, przy których na piętrze znajdowały się izby opatrunkowe, a na parterze w pomieszczeniu skrajnym zachodnim funkcjonowała kuchnia. Kondygnacje przykryte zostały stropami betonowymi na stalowych dźwigarach, przekształconymi przez późniejszego użytkownika. W okresie I wojny światowej fort był obsadzony załogą, chociaż bezpośrednio nie brał udziału w walce.

Uzbrojenie w roku 1914:

4x8 cm PK M.94 w wieżach
2 lawety forteczne (gewerhlafette)

Artyleria: 1 oficer + 57 szeregowych
Piechota: 1 oficer + 56 szeregowych
Pionierzy: 4 szeregowych

Plan mobilizacyjny rozbudowy twierdzy przewidywał dwie baterie oraz schron amunicyjny:
B1 - 4x9 cm M.75/96 / brak informacji o realizacji
B2 - 4x12 cm M.61 / brak informacji o realizacji
Schron amunicyjny - GMM 19 / nie zrealizowany - brak funduszy

Dalsze losy:

Wyposażenie pancerne (wieże, większość okiennic i wrót pancernych) usunięto i zezłomowano podczas II wojny światowej lub bezpośrednio po niej. Do 1958 roku obiekt zajmowany był przez wojsko. Od 1960 roku w forcie odbywała się produkcja i rozlewnia win. Budynek koszar został silnie zawilgocony głównie przeciekami z wprowadzonej do niego instalacji wodociągowej, a teren fortu zabudowany został obiektami gospodarczymi. Jeden z budynków stanął bezpośrednio na stropodachu koszar. Zniwelowany został wał wewnętrzny po wschodniej stronie koszar, a stoki wału przy placu broni zniekształcone i wzmocnione ceglanym i betonowym murem. Zmianie uległy profile fosy i stoku przedpola. Najgorszy stan przedstawiał blok koszarowy: silnie zawilgocony, bez blachy na stropodachu i galeriach strzeleckich, bez okien i bram, z bardzo dużymi ubytkami cegieł w elewacji. Zachowały się obramienia okiennic pancernych, stalowe skrzydła w nadświetlu jednej z bram, drewniane ramiaki dwóch wewnętrznych okien, kamienne podstawy wież pancernych, a także drzwi i stalowe tarcze strzelnic w kojcu bramnym. Jednak w 2004 roku niestety skradziono ostatnie pancerne drzwi. W latach 1991 - 2003 najemcą fortu było przedsiębiorstwo produkcyjno-handlowe. Po usunięciu produkcji obiekt został przekazany w zarząd Gminie Miejskiej Kraków, popadając z roku na rok w coraz większe zniszczenie. W ostatnich latach podjęto decyzję o utworzenie w forcie 'Muzeum Ruchu Harcerskiego'. W 2015 roku rozpoczęto gruntowny remont fortu. Odnowiono blok koszarowy, wyczyszczono najbliższe otoczenie fortu w tym fosę, w której odkryto kamienne łuki. Efekty na pierwszy rzut oka wyglądają imponująco, jednak dokonano sporo zaniedbań, np. nie odtworzono kołpaków przykrywających wieże pancerne według dokumentacji archiwalnej, tylko według wyobraźni projektanta. W 2023 roku obiekt został otwarty dla zwiedzających. Muzeum Ruchu Harcerskiego oficjalnie rozpoczęło swoją pracę. Niestety konserwator dopuścił do powstania nowego dwukondygnacyjnego budynku osadzonego na czole fortu tworząc fatalną wizytówkę naszego miasta - jak nie powinno się rewitalizować obiektów zabytkowych.

Stan zachowania obiektu: zachowany

Materiały:

Zdjęcia:

Stan fortu po 2015 roku:

Źródło:

"Podbrzusze twierdzy. Wojskowość austriacka i austro-węgierska na terenie Podgórza i okolic w latach 1850-1918" M.J. Mikulski - informacje
Mapa rozbudowy twierdzy 1914-1915 - informacje
Wykaz fortów (1919) - informacje
Festungs-Umgebungsplan von Krakau blatt 33 Opatkowice - mapa twierdzy
"Warownie i zieleń Twierdzy Kraków" - J. Bogdanowski" - plan
"Tom 23 Seria I Atlas Twierdzy Kraków - Fort 52a Jugowice" - informacje/plany
"Tom 1 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Zabytki fortyfikacji Twierdzy Kraków" - plan
"Tom 3 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Atlas pancerzy Twierdzy Kraków" - informacje
K. Wielgus - plan
Open Street Map/ Urząd Miasta Krakowa/ Geoportal - mapy