Fort 52 Borek

Opis:

Informacje:

Fort 52 Borek / Gh. Borek Fałęcki (główny, artyleryjski) powstał w latach 1885-86, w miejscu dawnego ziemno-drewnianego fortu półstałego z 1878 roku. Zadaniem fortu Borek było panowanie nad bardzo ważnym Traktem Wiedeńskim (obecna Zakopianka), a także nad wzniesieniami Kobierzyna. Jest to jedyny w twierdzy fort artyleryjski dwuwałowy posiadający wolno stojącą kaponierę obrony wjazdu, piętrowe koszary - w obu skrzydłach mieszczą się wyloty wysokich tuneli umożliwiających wybieg załogi na wał. Fort zbudowany został na narysie pięcioboku, wyznaczonego przez zarys wału i stoku. Pierwotnie narys ten był jeszcze podkreślony w partii szyjowej dzieła zabezpieczającym obiekt od północy murem Carnota, łączącym się z broniącą wjazdu i poprzedzającego go mostu zwodzonego wolnostojącą kaponierą. Podczas modernizacji poprzedzającej czas I wojny światowej mur Carnota wyburzono, zaś fosa mostu zwodzonego została zasypana. Rozszerzono w ten sposób plac broni. Piętrowy budynek koszarowy ma dwie symetryczne usytuowane sienie, przechodzące dalej w podziemne poterny prowadzące do stanowisk piechoty na wale przednim. Z obu korytarzy prowadzą schody do głównej poterny ukrytej pod wałem artylerii, skomunikowanej z nim dwiema klatkami schodowymi. Stanowiska dział są oddzielone od siebie poprzecznicami, w których ukryte są schrony pogotowia i cztery schrony-przelotnie, wszystkie połączone szybami wind amunicyjnych z poterną główną. Na osi fortu, w fosie znajduje się podwójna kaponiera czołowa. Nie posiada ona bezpośredniego połączenia z głównymi budynkami, a prowadząca do niej poterna ma wejście w rejonie wału piechoty. Narożników czół i barków w fosie broniły dwie kaponiery pojedyncze, do których wejścia znajdują się w skrajnych poprzecznicach wału artylerii. Jedynego wjazdu do fortu od północy bronił dodatkowo bastion zapola, przecięty drogą dojazdową. Budynek główny, którym są koszary szyjowe są budynkiem dwukondygnacyjnym, przy czym piętro obejmuje jedynie środkową część rzutu. Obiekt murowany jest z cegły, wszystkie pomieszczenia mają sklepienia odcinkowe i doświetlone są, z wyjątkiem sieni i korytarza pojedynczymi oknami. Na parterze między wspomnianymi dwiema sieniami znajduje się zespół dziesięciu dużych sal, zgrupowanych po pięć i przedzielonych mniejszym pomieszczeniem na osi. Wszystkie te wnętrza dostępne są z placowego korytarza, skomunikowanymi z sieniami. Po drugiej stronie obu sieni znajdują się dwa pomieszczenia, za którymi widoczna jest wąska szczelina z kanałami wentylacyjnymi i dymowymi. Piętro dostępne jest z obu sieni dwiema, symetrycznymi klatkami schodowymi. Praktycznie powtarza ono rzut środkowej części parteru. Z uwagi na usytuowanie klatek schodowych skrajne sale dostępne są jedynie z przyległych dużych pomieszczeń. Budynek do dziś zachowany bez większych przekształceń. Koszary pierwotnie osłonięte były od góry nasypem ziemnym, później usuniętym i zastąpionym prowizorycznym dachem. Sienie koszar, jak już wspomniano przechodzą w poterny prowadzące na wał piechoty. Klatki schodowe usytuowane w połowie ich długości komunikują je z poterną główną, równoległą do wału artylerii i z nim skomunikowaną. W poternie usytuowano poszerzające ją wnęki, gdzie znajdować się mogły podręczne magazyny pocisków i windy, transportujące amunicję na poziom wału artylerii do schronów. Sieć komunikacji podziemnej uzupełniają dwie długie poterny prowadzące do kaponier pojedynczych, a zaczynające się w skrajnych poprzecznicach wału artylerii, oraz trzecia, krótsza umieszczona na osi fortu, prowadząca z rejonu wału piechoty do kaponiery podwójnej, czołowej. Wspomniane kaponiery pojedyncze, umieszczone są w narożnikach barków i czół fortu, na poziomie fosy, której miały bronić. Tworzy je zespół niewielkich pomieszczeń. Na poziomie wału artylerii, nad poterną główną znajdują się cztery schrony w przelotniach i dwa schrony pogotowia, zaś w wylotach potern zaczynających się w sieniach koszar dwa schrony - przelotnie. Ostatnim obiektem kubaturowym fortu jest wolnostojąca kaponiera broniąca wjazdu do fortu i placu broni, zlokalizowana na północ od koszar. Jest to obiekt murowany z cegły, pierwotnie ze strzelnicami we wszystkich ścianach, z drzwiami w ścianie południowej. W sumie całość użytkowa obiektu wynosi 2030 m2. Fort nie wziął bezpośredniego udziału w działaniach bojowych I wojny światowej.

Uzbrojenie w roku 1914:

4x8 cm M.75 na wałach przeciwszturmowe
5x15 cm M.61 na wałach do walki dalekiej
6 karabinów maszynowych M.7/12 w kaponierach

Artyleria: 4 oficerów + 214 szeregowych
Piechota: 2 oficerów + 112 szeregowych
Pionierzy: 1 oficer + 10 szeregowych

Plan mobilizacyjny rozbudowy twierdzy przewidywał cztery baterie oraz schron amunicyjny:
B1 - 4x12 cm M.61 / brak informacji o realizacji
B2 - 4x12 cm M.61 / brak informacji o realizacji
B3 - 4x12 cm M.61 / brak informacji o realizacji
B4 - 4x15 cm M.80 / brak informacji o realizacji
Schron amunicyjny - GMM 20 / nie zrealizowany - brak funduszy

Dalsze losy:

W okresie międzywojennym nadal pozostawał w administracji wojskowej. W okresie okupacji niemieckiej fort wykorzystywano okresowo jako filię obozu jenieckiego w Kobierzynie. 26 grudnia 1944 roku na przedpolu fortu awaryjnie wylądował amerykański bombowiec typu B-17-G 'Flying Fortress'. Po wojnie obiekt wykorzystywano na cele produkcyjne, następnie do lat 90. XX wieku mieściła się tu baza samochodowa i sprzętowa spółdzielni budowlanej. Przez kolejne lata fort był nie zagospodarowany i popadał w coraz większą ruinę, tracąc kolejne zabytkowe elementy (drzwi pancerne jednej z kaponier czy główna brama koszar). W ścianach przedniej i tylnej kaponiery wjazdowej zachowały się pancerne tarcze strzelnic. Fort zachował niewiele pancernych elementów z pierwotnego wyposażenia, takie jak: dwie lekkie kopuły obserwacyjne na wale artylerii oraz część tarcz pancernych strzelnic. W 2015 roku fort przeszedł remont dachu. Powstał tam taras, który jednak nie pasuje do pierwszowojennej fortyfikacji. W kolejnych latach obiekt przeszedł gruntowny remont stając się filią Klubu Kultury Podgórza. W dawnej części bloku koszarowego mieści się obecnie również kawiarnia 'Fort Ciekawy'. Remont ucieszył mieszkańców pobliskich osiedli, którzy teraz legalnie mogą zwiedzać obiekt oraz spacerować po utworzonym na przedpolu parku. Trzeba natomiast pamiętać, że podczas remontu zniszczono wiele zabytkowych elementów (jak np. pozostałości muru szyjowego), a dopasowując obiekt do obecnych czasów zabrakło wyobraźni łącząc ze sobą elementy architektury ni jak ze sobą pasujące.

Stan zachowania obiektu: zachowany

Materiały:

Zdjęcia:

Stan fortu po XXX roku:

Źródło:

"Podbrzusze twierdzy. Wojskowość austriacka i austro-węgierska na terenie Podgórza i okolic w latach 1850-1918" M.J. Mikulski - informacje
Mapa rozbudowy twierdzy 1914-1915 - informacje
Wykaz fortów (1919) - informacje
Festungs-Umgebungsplan von Krakau blatt 33 Opatkowice - mapa twierdzy
"Tom 18 Seria I Atlas Twierdzy Kraków - Fort 52 Borek" - informacje/plany/archiwalne zdjęcie
"Tom 2 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Z problematyki adaptacji krakowskich fortów" - informacje/plany
K. Wielgus - plan
J. Wielgus- zdjęcie archiwalne
Open Street Map/ Urząd Miasta Krakowa/ Geoportal - mapy