Fort 51 Rajsko

Opis:

Informacje:

Fort 51 Rajsko / Gh. Rajsko (główny, artyleryjski) wybudowano w latach 1881-84, na wzniesieniu zapewniającym obronę miasta od południa na kierunku Wrząsowice-Ochojno, wspomaganie ogniem bocznym w stronę Baryczy i Kosocic od wschodu, oraz Swoszowic i Wróblowic od zachodu. Reprezentuje typ jednowałowego fortu artyleryjskiego i należy do największych i najstarszych dzieł tego typu w Krakowie. Zbudowany został na narysie pięcioboku otoczony suchą fosą, z półbastionowo ukształtowanym blokiem koszar szyjowych. W stosunku do rozwiązania standardowego, z uwagi na warunki lokalizacji, budynek koszarowy nie jest zagłębiony w fosie. Pierwotnie wjazd do fortu osłonięty był dodatkowo murowanym przedbramiem z dwoma mostami zwodzonymi, które usunięto prawdopodobnie podczas modernizacji w 1914 roku. Podczas tej modernizacji wyburzony też został mur Carnota w fosie. Zasadniczym elementem obiektu jest wał ziemny, osłaniający stanowiska dla dział, oddzielonych dziesięcioma poprzecznicami mieszczącymi schrony pogotowia. Z dwóch schronów prowadzą podziemne poterny do kaponier broniących fosy. Wejście do poterny prowadzącej do trzeciej - czołowej (podwójnej) kaponiery znajduje się na osi fortu przed sienią schronu głównego. Schron Główny zlokalizowany jest w centralnej części fortu. Od góry osłania go 5 metrowy nasyp ziemny, zaś grubość ściany elewacyjnej wynosi 2 metry. Taka wielka osłona wynika bezpośrednio z funkcji magazynowania amunicji w dwóch olbrzymich sklepionych kolebkowo salach. W dalszych pomieszczeniach, pozbawionych już tak silnej osłony znajdowały się składy, latryny oraz izby opatrunkowe. Przed schronem głównym usytuowany jest budynek koszar szyjowych z półbastionowo zagiętymi skrzydłami. W barkach półbastionów mieściły się po dwa pomieszczenia bojowe ze stanowiskami dla broni maszynowej, broniące dostępu do bramy umieszczonej na osi. Dodatkową osłonę zapola stanowił wał ziemny nad całym budynkiem koszarowym, na którym umieszczono stanowiska dla piechoty. Koszary szyjowe to największy obiekt kubaturowy fortu, w którym znajdują się: dawny pokój komendanta (obok bramy), 22 izby żołnierskie, dwie kuchnie, 4 pomieszczenia dla oficerów, 4 izby chorych, dwie studnie, latryny i magazyny. Budynek przyfortecznej wartowni na zapolu dzieła przekształcono na funkcje mieszkalne. W sumie całość użytkowa obiektu wynosi 3700 m2.

Uzbrojenie w roku 1914:

6x8 cm M.75 na wałach, przeciwszturmowe
6x15 cm M.61 na wałach, do walki dalekiej
10x9 cm M.75 kazamatowe w kaponierach
6 lawet fortecznych (gewerhlafette)

Artyleria: 5 oficerów + 243 szeregowych
Piechota: 3 oficerów + 112 szeregowych
Pionierzy: 1 oficer + 10 szeregowych

Plan mobilizacyjny rozbudowy twierdzy przewidywał cztery baterie oraz schron amunicyjny:
B1 - 4x15 cm M.78 / brak informacji o realizacji
B2 - 4x12 cm M.61 / brak informacji o realizacji
B3 - 4x12 cm M.61 / brak informacji o realizacji
B4 - 4x18 cm M.80 / brak informacji o realizacji
Schron amunicyjny - GMM 17 / zrealizowany

W 1887 roku zbudowano trzy baterie obrony bliskiej:
FB-51a - 4x9 cm M.75
FB-51b - 2x9 cm M.75
FB-51c - nie ujęta w planie mobilizacyjnym

Grupę od południa uzupełniały dwa szańce S1 i S2. Istnieją również przypuszczenia o istnieniu kawerny Rajsko, jednak nie potwierdzają tego żadne źródła.

Dalsze losy:

Od okresu międzywojennego fort wykorzystywany był na cele magazynowe. Od kilkunastu lat obiekt pozostawał niezagospodarowany tracąc większość zachowanych oryginalnych elementów wyposażenia takich jak: okiennice pancerne, kraty z okien, czy nawet stelaże muszli w latrynie. Fort zachował niewiele pancernych elementów z pierwotnego wyposażenia, takie jak: brama pancerna, dwie lekkie kopuły obserwacyjne na wale artylerii oraz część tarcz pancernych strzelnic. Ogólnie obiekt zachowany jest w całości, z niewielkimi przekształceniami np. wybicie dodatkowych trzech bram w miejscu dotychczasowych okien, czy zamurowanie potern prowadzących z koszar w stronę barków wału głównego. Nad wejściem do poterny prowadzącej do kaponiery czołowej powstało pęknięcie prawdopodobnie spowodowane nierównomiernym opadaniem gruntu. W 1997 roku budynek wartowni został adaptowany na cele mieszkalne. W 2003 roku prywatny właściciel dawnej wartowni, robiąc podwórko rozebrał przyległą skarpę, w której znajdował się schron o konstrukcji stalowej wypełniony blachą falistą. W ostatnich latach obiekt stał się częścią 'Muzeum Twierdzy Kraków' Fundacji Aktywnej Ochrony Zabytków Techniki i Dziedzictwa Kulturowego Janus.

Stan zachowania obiektu: zachowany

Materiały:

Zdjęcia:

Źródło:

"Podbrzusze twierdzy. Wojskowość austriacka i austro-węgierska na terenie Podgórza i okolic w latach 1850-1918" M.J. Mikulski - informacje
Mapa rozbudowy twierdzy 1914-1915 - informacje
Wykaz fortów (1919) - informacje
Festungs-Umgebungsplan von Krakau blatt 34 Kosocicie - mapa twierdzy
"Tom 8 Seria I Atlas Twierdzy Kraków - Fort 51 Rajsko" - informacje/plany/zdjęcie archiwalne
"Tom 2 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Z problematyki adaptacji krakowskich fortów" - informacje
"Tom 3 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Atlas pancerzy Twierdzy Kraków" - informacje
forum Rawelin - zdjęcie archiwalne
Open Street Map/ Urząd Miasta Krakowa/ Geoportal - mapy