Fort 44 Tonie
Opis:
Informacje:
Fort 44 Tonie / Gh. Tonie (główny, uniwersalny fort opancerzony) powstał w 1879 roku jako dzieło półstałe. W latach 1881-84 został przebudowany na artyleryjski fort jednowałowy. Jego zadaniem była obrona doliny Prądnika, oraz traktu Olkuskiego. Fort założono na narysie zbliżonym do rozwiązania klasycznego opartego na pięcioboku, jednak bok południowy (szyjowy) załamano pod kątem zbliżonym do prostego i przedłużono bark wschodni tworząc półbastion z dodatkową kaponierą co ułatwiło obronę zapola. Obiekt składał się z parterowych, załamanych na prawym skrzydle koszarów szyjowych, schronu głównego, wału artyleryjskiego ze schronami pogotowia i kaponier strzegących dostępu do fosy. W 1902 roku został przekształcony w dzieło pancerne. Elementy pierwotnego założenia takie jak skala, narys, główne bloki kazamatowe i kaponiery pozostały bez zmian, lecz zostały wzmocnione ze względu na rozwój środków rażenia. W ramach modernizacji na skrzydłach czół zbudowano dwie baterie pancerne wyposażone w nowoczesne wysuwalno - obrotowe wieże Senkpanzer M.2 dział kal. 8cm (V.P.N. 3, V.P.N. 5, V.P.N. 7 i V.P.N. 9) i wieże obserwacyjne (B64 i B66) do kierowania ogniem. Na lewym skrzydle koszar szyjowych powstał potężny tradytor z kopułą obserwacyjno-bojową i stanowiskiem dla wytaczanego reflektora. Uzbrojenie tradytora stanowiły cztery działa M.98 kal. 8cm za kazamatowymi tarczami pancernymi. W celu skutecznej obrony szyi fortu, w załamaniu na prawym skrzydle bloku koszarowego zamontowano dwa działa M.99 kal. 6cm za wspólnym dwu strzelnicowym pancerzem. Cały system obrony bliskiej uzupełniała kopuła bojowa ckm umieszczona na schronie czołowym. Element obrony dalekiej stanowił usypany w centralnej części wał artyleryjski dla sześciu dział kal.15cm. Budynek koszarowy jest obiektem parterowym zbudowanym z betonu i cegieł. Na osi znajduje się brama wjazdowa o przekształconym w trakcie przebudowy w 1902 roku boniowanym portalu. Układ wnętrz półtoratraktowy, z ciągiem szesnastu sklepionych komór i usytuowanym za nimi korytarzem plecowym. W centrum założenia usytuowany jest schron główny. Również parterowy, prostokątny, lekko przełamany na prawym skrzydle został wykonany z betonu, z wypełnieniami z cegły. Po obu stronach sieni mieszczą się dwie duże sale, oraz szereg pomniejszych pomieszczeń, skomunikowanych jak koszary - korytarzem plecowym. Za sienią schronu głównego rozpoczyna się główna poterna o długości blisko osiemdziesiąt metrów w 1/3 skomunikowana ze środkowym schronem baterii centralnej, a w 2/3 ze schronem pogotowia na wale. Poterna prowadzi do kaponiery podwójnej w fosie składającej się z dwóch komór bojowych ze strzelnicami, dwóch symetrycznie usytuowanych korytarzyków prowadzących pierwotnie za mur Carnota zaś później do fosy, oraz dwóch malutkich pomieszczeń - wartowni oraz magazynu amunicji. Przed schronem głównym umieszczono baterię ziemną z trzema schronami pogotowia, dwie wcześniej omówione baterie pancerne zlokalizowane u styków czół i barków, z których prowadzą poterny do kaponier pojedynczych. Ostatnią kaponierę pojedynczą umieszczono w narożniku półbastionu. Wreszcie z lewego skrzydła koszar szyjowych prowadzi przejście do tradytora zlokalizowanego powyżej. W sąsiedztwie załamania prawego barku i szyi fortu, na przedstoku fosy znajduje się nieobronny schron kamienno-stalobetonowy mieszczący studnię. Całość założenia jest osłonięta od strony narażonej nasypem ziemnym i oddzielona obwodową suchą fosą. W sumie powierzchnia użytkowa wszystkich obiektów kubaturowych fortu wynosi około 2500 m2. Od początku XX w. był ośrodkiem grupy fortowej, w skład której wchodził wspierający go fort 44a Pękowice, dwie baterie stałe i jedna polowa dla artylerii, oraz dwa schrony amunicyjne na zapolu.
Uzbrojenie w roku 1914:
4x8cm SPM.2 w wieżach
4x8cm M.98 w tradytorze
6x15cm M.61 w baterii odkrytej, do walki dalekiej
2x6cm M.99 w kaponierze obrony wjazdu
4x9 cm M.75 kazamatowe w kaponierze czołowej
4 karabiny maszynowe M.7/12
14 lawet fortecznych (gewerhlafette)
Artyleria: 5 oficerów + 224 szeregowych
Piechota: 2 oficerów + 265 szeregowych
Pionierzy: 1 oficer + 8 szeregowych
Plan mobilizacyjny rozbudowy twierdzy przewidywał cztery baterie (jedną stałą z betonowymi schronami pogotowia oraz trzy dzieła ziemne), a także schron amunicyjny:
B1 - 4x15 cm M.78 / brak informacji o realizacji
B2 - 4x12 cm M.80 / brak informacji o realizacji
B3 - 4x15 cm M.61 / zrealizowana
B4 - 4x9 cm M.75/96 / brak informacji o realizacji
Schron amunicyjny - GMM 7 / zrealizowany
Dalsze losy:
Po zakończeniu wojny w 1918 roku został przejęty przez nowo powstające Wojsko Polskie. Fort w okresie międzywojennym był konserwowany i utrzymywany w gotowości bojowej jako element Obozu Warownego Kraków. We wrześniu 1939 roku wziął udział w odparciu czołówek niemieckich, umożliwiając wycofanie się Armii Kraków. W latach 1939-1945 był wykorzystywany na cele magazynowo-warsztatowe armii niemieckiej. Pod koniec okupacji Niemcy wysadzili pancerze tradytora, uszkodzili lewą baterie pancerną i zdemontowali większość wyposażenia. Po wojnie fort nadal był we władaniu wojska, tym razem umieszczono w nim pilnie strzeżone składy amunicji. W roku 1996 zakończył swoją militarną służbę i przeszedł w zarząd władz cywilnych. Za czasów wojska zniszczone zostały okiennice i elewacja koszar szyjowych, w miejsce których wstawiono stalowe bramy. Jeszcze wcześniej, bo w latach 50-tych XX wieku na przedstoku umieszczono okopy o stokach stabilizowanych żelbetonowymi płytami zachowanymi do dziś. Nieobronna wartownia znajduje się w rejonie wjazdu. Powstała przypuszczalnie podczas II wojny światowej w miejscu starszego obiektu. Jako jedyne w Twierdzy Kraków dzieło obronne tego typu fort Tonie zachował większość wyposażenia pancernego: wieże artyleryjskie, kopuły obserwacyjno-bojowe, bramy, kraty, wieszaki, co czyni go cennym i unikalnym zabytkiem sztuki fortyfikacyjnej przełomu XIX i XX w. Od 2008 roku fort jest sukcesywnie remontowany, stał się również głównym elementem 'Muzeum Twierdzy Kraków' Fundacji Aktywnej Ochrony Zabytków Techniki i Dziedzictwa Kulturowego Janus.
Stan zachowania obiektu: zachowany
Materiały:
>
Zdjęcia:
Źródło:
Wykaz fortów (1919) - informacje
Mapa rozbudowy twierdzy 1914-1915 - informacje
Festungs-Umgebungsplan von Krakau blatt 9 Gebułtów - mapa twierdzy
"Tom 16 Seria I Atlas Twierdzy Kraków - Fort 44 Tonie" - informacje/plany
"Tom 2 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Z problematyki adaptacji krakowskich fortów" - informacje/plan
"Tom 3 Seria II Atlas Twierdzy Kraków - Atlas pancerzy Twierdzy Kraków" - informacje
"Forteca nr 12 - spis obiektów kubaturowych Twierdzy Kraków" M. Chłopek - informacje
"Warownie i zieleń Twierdzy Kraków" - J. Bogdanowski" - informacje/zdjęcie archiwalne
A. Turowicz - szkic
P. Leonowicz - szkic
Open Street Map/ Urząd Miasta Krakowa/ Geoportal - mapy